Strategi elak korban kepala air

KEPALA air merupakan fenomena semula jadi apabila hujan lebat dan berterusan di kawasan hulu sungai menyebabkan peningkatan paras dan halaju aliran air sungai secara mendadak. Sungai di kawasan hulu mempunyai ciri aliran, topografi dan geomorfologi yang berbeza berbanding sungai di kawasan hilir. Ia biasanya mempunyai aliran deras kerana dasarnya sempit berbentuk V atau alur yang dalam disebabkan jurang atau lembah dipenuhi batu besar dan kecil, serta melalui tebing curam, berbukit atau gunung. Sungai di kawasan hulu juga mempunyai air terjun atau jeram yang ketara berbeza ketinggian dan meningkatkan arus aliran sungai. Sebarang pembangunan atau gangguan tanah di hulu sungai akan meningkatkan risiko kepala air yang membawa bersama batu, kayu dan sarap hutan ke hilir sungai. Fenomena ini berbahaya kerana ia berlaku secara tiba-tiba, tanpa amaran dan boleh mengancam nyawa. Contohnya, insiden kepala air di Air Terjun Chamang, Bentong, Pahang pada tahun 2021 menghanyutkan beberapa pengunjung yang sedang mandi dan berehat di kawasan air terjun, mengorbankan dua nyawa. Begitu juga Tragedi Sungai Kerling, Hulu Selangor pada tahun 2020 mengorbankan lima nyawa berikutan operasi menyelamat sukar kerana arus sungai mengalir bersama sarap dan batuan dari kawasan hulu. Hujan di Malaysia yang sangat bervariasi secara spatial menyebabkan fenomena ini tidak dapat dijangka lebih awal. Insiden kepala air di Jeram Mawar, Kota Tinggi, Johor pada tahun 2022 berlaku dalam cuaca yang baik tetapi hujan lebat di kawasan hulu mengorbankan dua nyawa. Antara strategi utama kawasan berisiko ialah melalui pembangunan Sistem Amaran Awal melalui pemasangan tolok hujan, sensor paras air atau aliran air di bahagian hulu sungai untuk memantau hujan, paras air sungai secara real-time dan berterusan. Menurut garis panduan World Meteorologi Organization (WMO), satu stesen tolok hujan perlu digunakan dan dapat mewakili kawasan tadahan seluas 15 kilometer (km) radius bergantung kepada keadaan topografi dan jenis hujan. Tempoh masa yang diambil untuk hujan menghasilkan air larian dan masa tiba di kawasan tumpuan pengunjung boleh diramal dengan adanya data hujan dan paras air sungai ini. Pusat kawalan yang mengumpul dan menganalisis data dengan menggunakan teknologi Internet of Thing (IoT) untuk menentukan potensi fenomena kepala air boleh ditubuhkan. Sensor ini perlu dihubungkan terus dengan siren yang berbunyi secara automatik sekiranya melepasi paras tertentu. Siren ini berperanan sebagai amaran awal kepada semua pengunjung supaya segera beredar dari kawasan sungai dan tebing ke kawasan lebih selamat. Melalui data hujan dan paras air ini juga, tempoh evakuasi selamat juga boleh ditentukan seterusnya makluman awal boleh dibuat. Tolok paras air sungai dan papan tanda amaran dengan penerangan pelan tindakan dan evakuasi perlu dipasang untuk pengetahuan pengunjung. Sekiranya risiko fenomena kepala air tinggi seperti pada musim Monsun Timur Laut atau hujan lebat, kawasan Hutan Lipur dan rekreasi lain boleh ditutup sementara waktu. Di Malaysia, sistem amaran banjir automatik di kawasan berisiko tinggi banjir telah dibangunkan dan amaran awal diberikan melalui laman sesawang. Siren juga dibunyikan sekiranya paras air sungai melepasi tahap tertentu. Ini boleh diperluas dan diperhalusi untuk fenomena kepala air di kawasan air terjun, hutan lipur dan kawasan perkelahan di tepi sungai. Sistem pemantauan dan amaran awal di bahagian hulu sungai boleh juga dijadikan panduan dan amaran awal untuk persediaan banjir di bahagian hilir sungai. Tuntasnya, mitigasi kepala air memerlukan pendekatan yang komprehensif seperti pemantauan hujan dan paras air di bahagian hulu sungai secara real-time dan berterusan serta melalui Sistem Amaran Awal terutamanya di Sungai Gasi, Selangor dan Air Terjun Lata Iskandar, Perak yang telah meragut nyawa berulang kali. Dengan melaksanakan strategi ini, risiko dan kesan kepala air boleh dikurangkan secara signifikan terutamanya mengelakkan korban nyawa, harta benda dan alam sekitar. * Dr Siti Nurhidayu Abu Bakar ialah Pensyarah Kanan, Jabatan Sains Perhutanan dan Biodiversiti, Fakulti Perhutanan dan Alam Sekitar, UPM